Người Maya cổ đại là những nhà thiên văn học cuồng nhiệt, ghi chép và giải thích mọi khía cạnh của bầu trời. Họ tin rằng ý chí và hành động của các vị thần có thể được đọc trên các vì sao, mặt trăng và hành tinh, vì vậy họ đã dành thời gian để làm điều đó, và nhiều tòa nhà quan trọng nhất của họ đã được xây dựng với tâm trí thiên văn học. Người Maya nghiên cứu mặt trời, mặt trăng và các hành tinh – đặc biệt là Sao Kim Venus.
Thời kỳ hoàng kim của thiên văn học Maya là vào thế kỷ thứ 8 CN, và những người quản giáo Maya đã xuất bản các bảng thiên văn theo dõi chuyển động của các thiên thể trên các bức tường của một cấu trúc đặc biệt ở Xultun, Guatemala vào đầu thế kỷ thứ 9. Các bảng cũng được tìm thấy trong Dresden Codex, một cuốn sách bằng giấy vỏ cây viết về thế kỷ 15 CN. Mặc dù lịch Maya chủ yếu dựa trên lịch Mesoamerican cổ được tạo ra ít nhất là sớm nhất là vào năm 1500 trước Công nguyên, lịch Maya đã được sửa chữa và duy trì bởi các nhà quan sát thiên văn chuyên nghiệp. Nhà khảo cổ học Prudence Rice đã lập luận rằng người Maya thậm chí đã cấu trúc chính phủ của họ một phần dựa trên các yêu cầu theo dõi thiên văn học.
Maya và bầu trời
Người Maya tin rằng Trái đất là trung tâm của vạn vật, cố định và bất động. Các ngôi sao, mặt trăng, mặt trời và hành tinh là các vị thần; chuyển động của họ được hiểu là các vị thần di chuyển đi giữa Trái đất, thế giới ngầm (trần thế underworld) và các điểm đến trên thiên thể khác. Những vị thần này đã tham gia rất nhiều vào các công việc của con người, và do đó, sự di chuyển của họ được theo dõi chặt chẽ. Nhiều sự kiện trong cuộc sống Maya đã được lên kế hoạch để trùng với những khoảnh khắc thiên đàng nhất định. Ví dụ, một cuộc chiến có thể bị trì hoãn cho đến khi các vị thần tại vị, hoặc một người cai trị có thể lên ngôi của một thành bang của người Maya chỉ khi một hành tinh nhất định có thể nhìn thấy trên bầu trời đêm.
Thần mặt trời Kinich Ahau
Mặt trời vô cùng quan trọng đối với người Maya cổ đại. Thần mặt trời của người Maya là Kinich Ahau. Ông là một trong những vị thần quyền năng hơn của thần dân Maya, được coi là một khía cạnh của Itzamna, một trong những vị thần sáng tạo của người Maya. Kinich Ahau sẽ tỏa sáng trên bầu trời cả ngày trước khi biến mình thành một con báo đốm vào ban đêm để đi qua Xibalba, thế giới ngầm của người Maya. Trong một câu chuyện trong cuốn sách của hội đồng Quiche Maya có tên là Popol Vuh, cặp song sinh anh hùng Hunaphu và Xbalanque tự biến mình thành mặt trời và mặt trăng.
Một số triều đại của người Maya tuyên bố là hậu duệ của mặt trời. Người Maya là chuyên gia trong việc dự đoán các hiện tượng mặt trời như nhật thực, điểm chí và điểm phân, cũng như xác định thời điểm mặt trời lên tới đỉnh của nó.
Mặt trăng trong thần thoại Maya
Mặt trăng gần như quan trọng như mặt trời đối với người Maya cổ đại. Các nhà thiên văn học người Maya đã phân tích và dự đoán chuyển động của mặt trăng với độ chính xác cao. Cũng như mặt trời và các hành tinh, các triều đại của người Maya thường tuyên bố là hậu duệ của mặt trăng. Thần thoại của người Maya thường liên kết mặt trăng với một thiếu nữ, một bà già và/hoặc một con thỏ.
Nữ thần mặt trăng chính của Maya là Ix Chel, một nữ thần quyền năng chiến đấu với mặt trời và khiến anh ta phải xuống âm phủ hàng đêm. Mặc dù cô ấy là một nữ thần đáng sợ, cô ấy cũng là người bảo trợ cho việc sinh con và khả năng sinh sản. Ix Ch’up là một nữ thần mặt trăng khác được mô tả trong một số Codex (sách chép tay); cô ấy còn trẻ và xinh đẹp và có thể là Ix Chel thời trẻ hoặc ở một dạng khác. Một đài quan sát mặt trăng trên đảo Cozumel xuất hiện để đánh dấu sự xuất hiện của sự dừng lại của mặt trăng, sự chuyển động khác nhau của mặt trăng qua bầu trời.
Sao Kim và các hành tinh
Người Maya nhận thức được các hành tinh trong hệ mặt trời – sao Kim, sao Hỏa, sao Thổ và sao Mộc – và theo dõi chuyển động của chúng. Hành tinh quan trọng nhất cho đến nay đối với người Maya là sao Kim, hành tinh mà họ gắn liền với chiến tranh. Các trận chiến và chiến tranh sẽ được sắp xếp trùng với chuyển động của Sao Kim, và các chiến binh và thủ lĩnh bị bắt cũng sẽ bị hy sinh theo vị trí của Sao Kim trên bầu trời đêm. Người Maya đã cẩn thận ghi lại các chuyển động của sao Kim và xác định rằng năm của nó, so với Trái đất, không phải mặt trời, dài 584 ngày, gần xấp xỉ với 583,92 ngày mà khoa học hiện đại đã xác định.
Maya và các vì sao
Giống như các hành tinh, các ngôi sao di chuyển trên bầu trời, nhưng không giống như các hành tinh, chúng ở vị trí tương đối với nhau. Đối với người Maya, các ngôi sao ít quan trọng đối với thần thoại của họ hơn so với mặt trời, mặt trăng, sao Kim và các hành tinh khác. Tuy nhiên, các ngôi sao thay đổi theo mùa và được các nhà thiên văn học người Maya sử dụng để dự đoán thời điểm các mùa đến và đi, điều này rất quan trọng đối với quy hoạch nông nghiệp. Ví dụ, sự nổi lên của Pleiades trên bầu trời đêm xảy ra cùng thời điểm khi những trận mưa đến các vùng của người Maya ở Trung Mỹ và miền nam Mexico. Do đó, các ngôi sao được sử dụng thực tế hơn nhiều khía cạnh khác trong thiên văn học của người Maya.
Kiến trúc và Thiên văn học
Nhiều công trình kiến trúc quan trọng của người Maya, chẳng hạn như đền thờ, kim tự tháp, cung điện, đài quan sát và sân bóng, đã được bố trí phù hợp với thiên văn học. Đặc biệt, các ngôi đền và kim tự tháp được thiết kế theo cách có thể nhìn thấy mặt trời, mặt trăng, các vì sao và hành tinh từ trên đỉnh hoặc qua các cửa sổ nhất định vào những thời điểm quan trọng trong năm. Một ví dụ là đài quan sát ở Xochicalco, mặc dù không được coi là một thành phố độc quyền của người Maya, nhưng chắc chắn có ảnh hưởng của người Maya. Đài quan sát là một buồng ngầm có lỗ trên trần. Mặt trời chiếu qua lỗ này trong hầu hết mùa hè nhưng chiếu trực tiếp trên đầu vào ngày 15 tháng 5 và ngày 29 tháng 7. Vào những ngày này, mặt trời chiếu trực tiếp hình minh họa mặt trời trên sàn nhà, và những ngày này được coi trọng đối với các thầy tu của người Maya. Các đài quan sát có thể có khác đã được xác định tại các địa điểm khảo cổ của Edzna và Chichen Itza.
Thiên văn học và Lịch Maya
Lịch của người Maya được liên kết với thiên văn học. Về cơ bản, người Maya sử dụng hai loại lịch: Lịch tròn (Round) và Lịch dài (Long Count). Lịch Long Count của người Maya được chia thành các đơn vị thời gian khác nhau sử dụng Haab, hay năm mặt trời (365 ngày), làm cơ sở. Lịch Round bao gồm hai lịch riêng biệt; lịch thứ nhất là 365 ngày trong năm mặt trời, lịch thứ hai là chu kỳ Tzolkin 260 ngày. Các chu kỳ này sắp xếp theo chu kỳ 52 năm một lần.
Nguồn:
- Bricker, Victoria R., Anthony F. Aveni, and Harvey M. Bricker. “Deciphering the Handwriting on the Wall: Some Astronomical Interpretations of the Recent Discoveries at Xultun, Guatemala.” Latin American Antiquity 25.2 (2014): 152-69. Print.
- Galindo Trejo, Jesus. “Calendric-Astronomical Alignment of Architectural Structures in Mesoamerica: An Ancestral Cultural Practice.” The Role of Archaeoastronomy in the Maya World: The Case Study of the Island of Cozumel. Eds. Sanz, Nuria, et al. Paris, France: UNESCO, 2016. 21–36. Print.
- Iwaniszewski, Stanislaw. “Time and the Moon in Maya Culture: The Case of Cozumel.” The Role of Archaeoastronomy in the Maya World: The Case Study of the Island of Cozumel. Eds. Sanz, Nuria, et al. Paris, France: UNESCO, 2016. 39–55. Print.
- Milbrath, Susan. “Maya Astronomical Observations and the Agricultural Cycle in the Postclassic Madrid Codex.” Ancient Mesoamerica 28.2 (2017): 489–505. Print.
- Rice, Prudence M. “Maya Political Science: Time, Astronomy, and the Cosmos.” Austin: University of Texas Press, 2004.
- Saturno, William A., et al. “Ancient Maya Astronomical Tables from Xultún, Guatemala.” Science 336 (2012): 714–17. Print.
- Šprajc, Ivan. “Lunar Alignments in Mesoamerican Architecture.” Anthropological Notebooks 3 (2016): 61-85. Print.
